Woordenboeken

Stambomen

Wat is een vierschaar: (Terry van Erp)

Wat is een vierschaar, mogelijk gemaakt door: Genealogie van Erp

Door | Terry van Erp
Start project | Maart 1996
Laatste update | January 2019
Aantal pagina's | 1
Update van de oude website | Genealogie van Erp

Wat is een Vierschaar

Een vierschaar is het gerechtelijk bestuur van een plaatselijk gebied in de gewesten van de Lage Landen tijdens de middeleeuwen en het ancien régime. Aangezien 'bestuur' op dat ogenblik nog niet was opgedeeld volgens het principe van de scheiding der machten (wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht), maakte deze rechtspraak integraal deel uit van de taken van het bestuur. De hoge jurisdictie berustte vaak bij de graaf, de middelbare en lage jurisdictie bij de plaatselijke ambachtsheer.

Ontstaan

Vanaf de middeleeuwen lieten zowel de graaf als de lagere heren hun rechterlijke bevoegdheid door anderen waarnemen. De lage rechtspraak werd namens de heer uitgeoefend door schout en schepenen. Hiertoe benoemde de heer enkele mannen, de schepenen, die samen de schepenbank uitmaakten. De schout trad op als voorzitter en tegelijk aanklager, de schepenen als jury en rechters.

De naam vierschaar komt van de vier 'geschoren' (gespannen) touwen waartussen de rechtspraak plaatsvond. Oorspronkelijk werd er buiten recht gesproken, traditioneel onder een linde. De linde, waarin de godin Freya zou huizen, bood bescherming aan de gemeenschap. Bij die boom waren vier banken in een vierkant geplaatst, waarop de schepenen plaats namen; in het midden stond dan de beschuldigde. Het is dus niet de opstelling van de vier banken waarnaar de vierschaar is genoemd. Op de banken nam een traditioneel vastgesteld aantal (7, 9, 12) gezworenen (schepenen, welgeboren mannen) plaats als vertegenwoordigers van de gemeenschap.[4] De uitdrukking een 'geding aanspannen' herinnert nog aan deze praktijk. Op het grondgebied Oudenaarde in de Wortegemstraat, op de grens tussen Bevere en Moregem, kun je nog een originele vierschaar zien. Een kopie hiervan werd opgesteld in Bokrijk.

In Vlaanderen werd een Vierschaar "gebannen", d.i. plechtig bijeengeroepen.

Schepenzaal

Later werd een vierschaar vaak ondergebracht in een gebouw, zoals de vierschaar van Wachtebeke. In veel plaatsen werd in het stadhuis of raadhuis een aparte zaal ingericht voor de rechtspraak.
Vanaf de zeventiende eeuw werd het gebruik van het woord vierschaar voor de zaal waarin recht werd gesproken in veel plaatsen vervangen door “schepenzaal”. Het voornaamste stuk inrichting van deze zalen betrof de schepenbank, die werd gezien als een belangrijk symbool voor de rechtspraak. Op deze soms zeer rijk bewerkte bank werd tijdens de zittingen plaats genomen door de rechtsprekende schepenen en hun voorzitter, de schout. Overigens kan er verwarring ontstaan uit het feit dat sommige stadhuizen, zoals het zeventiende eeuwse stadhuis van Amsterdam (Paleis op de Dam), beschikten over twee zalen waarin recht werd gesproken. Daarbij werd voor de zaal waarin de beraadslagingen voor rechtspraak plaatsvonden de naam schepenzaal gehanteerd, terwijl de zaal waarin het vonnis werd uitgesproken de vierschaar werd genoemd. Ook het Oude stadhuis in Den Haag beschikt over twee schepenzalen, waabij de oudste de vierschaar, maar ook de schepenzaal wordt genoemd, terwijl de achttiende eeuwse zaal uitsluitend de schepenzaal wordt genoemd.

Jurisdictie

Bij uitbreiding betekende vierschaar ook het gebied waarbinnen het gezag van de schepenen gold. Een heerlijkheid was immers niet aan parochiegrenzen verbonden, maar kon twee of meer parochies omvatten, of slechts de helft ervan, of delen van verschillende parochies (die dan nog niet eens onderling verbonden hoefden te zijn). Ook kon de heer een al te grote heerlijkheid opdelen in verschillende vierscharen.

Nu waren de oorspronkelijke heerlijkheden relatief groot geweest, maar door het opsplitsen ervan onder erfgenamen, en ook wel door de verkoop van stukken ervan, waren ze in de loop der tijden op nogal wat plaatsen volledig versplinterd geraakt. Voor dergelijke kleine stukken was een gescheiden rechtspraak zowat onmogelijk geworden, en daarom ging men er in de 14e eeuw geleidelijk toe over om die rechtspraak per parochie te organiseren. Verantwoordelijk hiervoor was die heer op wiens heerlijkheid de kerk stond, en die men daarom als dorpsheer ging betitelen.

In Zeeland stond in de late middeleeuwen aan het hoofd van de Zeeuwse rechtspraak de grafelijke Hoge Vierschaar van Zeeland, die de algehele hoge rechtsmacht in Zeeland had en verantwoordelijk was voor de berechting van zware misdrijven als verkrachting en doodslag. De graaf van Zeeland (of zijn zoon als plaatsvervanger) trad in de Hoge Vierschaar als rechter samen met de grote ambachtsheren. De Hoge Vierschaar trad niet op in Middelburg, Zierikzee en Reimerswaal. Deze steden kenden een eigen stedelijke rechtspraak.

Franse Revolutie

Het is pas onder de Franse Revolutie dat de kerkelijke grenzen ook overheidsgrenzen werden, toen de parochies werden omgevormd tot gemeenten (dit verklaart meteen waarom deze laatste zo onregelmatig gevormd zijn en zo sterk in grootte kunnen verschillen), de heerlijkheden afgeschaft werden, en de rechtspraak volledig aan de staat kwam.

Zie ook Schepenbank